ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Πρώτες μακρινές ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας

1. Το ψυχορράγημα του Βυζαντίου

Οι πρώτες μακρυνές ρίζες της Νεοελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας φτάνουν στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντινού κράτους, εκεί όπου βρίσκονται και οι ρίζες της Νεοελληνικής εθνότητας. Το ρίζωμα του Νεοελληνικού έθνους στάθηκε πολύ ιδιόμορφο στην ιστορία, πέρασε από πολλούς σταθμούς, ήταν αρκετά βασανιστικό. Την ίδια τύχη είχε η εμφάνιση, διαμόρφωση και εξέλιξη της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Την κυριώτερη αιτία γι' αυτή τη γεμάτη εμπόδια εξέλιξη πρέπει να την αναζητήσουμε στο χαρακτήρα του Βυζαντινού κράτους. Τη λεγόμενη Βυζαντινή αυτοκρατορία τη συγκροτούσε ένα πολύγλωσσο μωσαϊκό από δεκάδες εθνότητες της Βαλκανικής και της Ασίας. Και δεν υπάρχει ένας λαός που να καταπιέζει τους άλλους. Ολοι είναι περίπου το ίδιο καταπιεζόμενοι, όλοι ληστεύονται άγρια. Η πολυεθνική αυτή ιδιοτυπία καθρεφτίζεται και στους αυτοκράτορες που ανεβαίνουν κάθε φορά στο θρόνο και που ανήκουν σε διαφορετικούς λαούς. Ο "μέγας" Κωνσταντίνος ήταν Ιλλυριός, δηλαδή πρόγονος των σημερινών Αλβανών. Αλλοι ήταν Ισαυροι, δηλ. Αρμένηδες κ.λπ. Και μοναδικός δεσμός που συνδέει όλους αυτούς τους λαούς είναι η ορθόδοξη θρησκεία, ο αυτοκράτορας και η γραφειοκρατική και στρατοκρατική διοίκηση. Ο αυτοκράτορας είναι ο τοποτηρητής του Θεού στη γη και είχε για δόγμα του την φράση: "Μια πίστη, ένας δεσπότης". Ενας μόνος Θεός, ένα μόνο κράτος. Αυτό το πολυεθνικό μωσαϊκό, που αδιάκοπα ανακατωνόταν και μετατοπιζόταν με τις μετακινήσεις των λαών και φυλών, τις λεγόμενες "επιδρομές" και με τις λαϊκές εξεγέρσεις και τους πολέμους, έκλεινε μέσα του το σπέρμα της αποσύνθεσης και της διάλυσης του Βυζαντινού κράτους.

Αλλη μια σοβαρή αιτία της αποσύνθεσης του Βυζαντίου ήταν ο χαρακτήρας της οικονομίας του, οι παραγωγικές σχέσεις. Η Βυζαντινή φεουδαρχική οικονομία δεν ακολούθησε πορεία ανάπτυξης όμοια με τις χώρες της άλλης Ευρώπης. Το κράτος είχε μονοπωλήσει το εμπόριο του σταριού και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης. Η πάλη της μικρής και μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας, που απέληξε με νίκη της μεγάλης, οδήγησε εκατομμύρια αγρότες στην "λούμπεν προλεταριοποίηση". Μέσα στο Βυζάντιο ζούσαν παρασιτικά εκατοντάδες χιλιάδες άεργοι, πλήθη καθυστερημένα και αποκτηνωμένα, που μοναδική τους δουλειά είχανε ν' ανεβάζουν ή να γκρεμίζουν τους αυτοκράτορες. Σ' αυτό το πλήθος που βρισκόταν έξω από την παραγωγή, ο αυτοκράτορας ήταν υποχρεωμένος να χορηγεί δωρεάν ψωμί, κρασί, λάδι και θεάματα. Αυτό το γεμάτο προλήψεις κοπάδι, που συνεχώς μεγάλωνε, το χρησιμοποιούσαν και οι καλόγεροι για να πνίγουν κάθε είδους προοδευτική κίνηση.

Επίσης το εμπόριο γενικά το πήραν στα χέρια τους σιγά σιγά οι ξένοι – Βενετοί, Γενουάτες. Οι αυτοκράτορες, από οικονομική κυρίως ανάγκη, τους παρεχώρησαν μεγάλα προνόμια στα κυριότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και οι Βυζαντινοί σε λίγο εκτοπίστηκαν τελείως από κάθε εμπορική κίνηση. Οι αδιάκοποι πόλεμοι, επιθετικοί και ληστρικοί οι περισσότεροι, αφάνισαν τα οικονομικά του κράτους και οι αυτοκράτορες αναγκάζονταν να ληστεύουν στο τέλος τις δικές τους επαρχίες, για να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές τους στεναχώριες. Την ύπαιθρο τέλος την συγκλονίζουν οι αγροτικές εξεγέρσεις. Οι αυτοκράτορες υποχρεώθηκαν αρκετές φορές να μοιράζουν γη σε ελεύθερους καλλιεργητές, ιδίως στους λαούς που έρχονταν από βόρεια, Σλαύους κ.λπ., για να τους χρησιμοποιούν για στρατιώτες. Σύντομα όμως τη γη αυτή την άρπαζαν οι φεουδάρχες ή οι καλόγεροι των μοναστηριών, απειλώντας τους αφελείς και γεμάτους προλήψεις αγρότες με την κόλαση. Ετσι, κατάντησε τα μοναστήρια νάχουν στην κατοχή τους το 1/3 από το συνολικό έδαφος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας! Και όταν ο Παλαιολόγος προσπαθούσε με λίγες χιλιάδες άντρες να υπερασπίσει το Βυζάντιο, υπήρχαν 500.000 τεμπέληδες καλόγεροι, όλο υγεία, που δεν έδιναν πεντάρα αν ο Μωάμεθ θα συντρίψει το Βυζαντινό κράτος.

Ολες αυτές οι αιτίες εμπόδιζαν τη γέννηση και ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής στο Βυζάντιο. Το Βυζαντινό κράτος από τη στιγμή που δημιουργήθηκε έφερνε μαζί του το σπόρο της αποσύνθεσής του. Κι από το 10ο αιώνα κι ύστερα, άρχισε το ψυχορράγημά του. Η σαπίλα του εμποδίζει ν' ανθίσει η προοδευτική σκέψη και η λαϊκή λογοτεχνία. Οι καλόγεροι καίνε αράδα όχι μόνο τα σύγχρονά τους έργα, που τα θεωρούν αιρετικά, αλλά και τα αρχαία. Η λέξη "Ελληνας" σήμαινε ειδωλολάτρης, αιρετικός, αφορισμένος. Οι αστοί ιστορικοί, φιλόλογοι κ.λπ., όταν άρχισε να φουντώνει ο Μεγαλοϊδεάτικος παροξυσμός, προσπαθήσανε μ' επιχειρήματα τραβηγμένα από τα μαλλιά ν' αποδείξουν ότι το Βυζάντιο ήταν η φυσική και ιστορική συνέχεια της αρχαίας Ελλάδας, γνήσιο παιδί του αρχαίου Ελληνικού κόσμου, ότι οι Βυζαντινοί ήταν και αυτοί ανώτεροι πρόγονοί μας και αποτελούν το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους αρχαίους και τους σημερινούς Ελληνες και ότι η σημερινή Ελλάδα είναι η φυσική κληρονόμος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας!

Κανένας όμως αντικειμενικός ιστορικός δεν μπορεί να πάρει στα σοβαρά αυτές τις απόψεις. Το Βυζάντιο στάθηκε εμπόδιο στη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνότητας. Κατάντησε ένας κόσμος που πέθαινε σαπισμένος και με τη θανάσιμη περίπτυξή του εμπόδιζε τους λαούς και τις δημιουργούμενες εθνότητες να ζήσουν. Με την ορθόδοξη θρησκεία και τη ληστρική καταπίεση προσπαθούσε να συγκρατήσει την ενότητα των λαών. Οι εθνικές όμως γλώσσες, που συνεχώς διαμορφώνονταν και βοηθούσαν και στη διαμόρφωση των εθνοτήτων, σε συνδυασμό με την άγρια εκμετάλλευση του αγροτικού ιδίως πληθυσμού, έσπαζαν αυτή την τεχνητή και καταναγκαστική ενότητα. Κανείς πια δεν ενδιαφερόταν για την υπεράσπιση του Βυζαντίου. Οπως γράφει και ο Αλ. Διομήδης στις Βυζαντινές μελέτες του, "αι μόναι και οι πλείστοι των μεγάλων αρχόντων εσυνθηκολόγησαν εγκαίρως (με τους Τούρκους), μεταξύ των πρώτων το συγκρότημα του Αγίου Ορους", για να διατηρήσουν τα χτήματα και τα προνόμιά τους. "Πληθυσμοί ολόκληροι διαδοχικώς επί πολλάς γενεάς εξηφανίζοντο, φεύγοντες προς γειτονικάς χώρας. Αλλοι παρέδιδον εις τον εχθρόν πολιορκουμένας πόλεις, με την ελπίδα ότι υπό τον νέον δυνάστην θα ίσχυον επιεικέστεραι φορολογίαι και ευνοϊκότεροι όροι ζωής".

Ετσι ψυχορραγούσε το Βυζάντιο, η "βασιλίς των πόλεων" και "καρτέραγε τον Τούρκο να την πάρει", όπως λέει ο Παλαμάς.

2. Η πνευματική ζωή της εποχής

Ενα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ιστορίας του Βυζαντίου και ειδικά των τελευταίων αιώνων του είναι η απόλυτη ανυπαρξία κάθε προοδευτικής, για την εποχή εκείνη, πνευματικής κίνησης. Τον καιρό που στη Δύση άρχισαν να διαλύονται τα σκοτάδια του Μεσαίωνα, στο Βυζάντιο δεν φυσάει ούτε η παραμικρή πνοή πνευματικής αναγέννησης. Οι προοδευτικές για τότε κοινωνικές δυνάμεις, έμποροι, χειροτέχνες κ.λπ., που θα ήταν οι φορείς της προοδευτικής σκέψης, είναι πολύ αδύνατες, χωρίς καμιά ανέλιξη. Οι παραγωγικές δυνάμεις έχουν βαλτώσει. Η αποσύνθεση κυριαρχεί και στην πνευματική ζωή. Οι καλόγεροι έχουν το βέτο παντού. Ο Αλ. Διομήδης στις Βυζαντινές μελέτες του συχνά γίνεται αρκετά αντικειμενικός. "Εις το Βυζάντιον, γράφει, Πολιτεία και Εκκλησία, με απόλυτον σύμπνοιαν, ήσκουν από κοινού άγρυπνον αστυνομίαν επί της σκέψεως. Χωρίς δισταγμόν διώκεται κάθε παρέκκλισις από του Θρησκευτικού δόγματος. Αποκλείεται επομένως κάθε φιλοσοφική προσπάθεια, κάθε εξήγησις του μυστηρίου της ζωής και των διαφόρων φαινομένων, εξερχομένη των επιτρεπτών ορίων, ως και κάθε αναζήτησις αληθείας άλλης από εκείνην την οποίαν έδωσεν η Αποκάλυψις, ως καθώρισαν ταύτην αι Θεόπνευστοι Οικουμενικαί Σύνοδοι"! Ετσι η φιλοσοφία και η φιλολογία γίνονται ταπεινές υπηρέτριες της Θεολογίας και οι αρχαίοι φιλόσοφοι και συγγραφείς ξαπλώνουν θέλοντας και μη, στο κρεββάτι του θεοκρατικού Προκρούστη τις ιδέες τους, για να τις κόψουν πάνω στα μέτρα που επιβάλλει ο καλογερικός φανατισμός.

Η λαϊκή όμως αντίδραση παρουσιάζεται με την μορφή των θρησκευτικών αιρέσεων, που σε μεγάλο βαθμό εκφράζουν και την αγανάκτηση της αγροτιάς, είτε των ξεχωριστών λαών κατά της αρπαχτικής πολιτικής και της διαφθοράς των ρασοφόρων και της Βυζαντινής Πολιτείας. Επικίνδυνες για την Ορθοδοξία και για την άρχουσα τάξη του Βυζαντίου θεωρήθηκαν τον 12ο αιώνα οι διδασκαλίες του φιλοσόφου Ιταλού που δίδασκε ότι έχουν μεγάλη αξία οι αρχαίοι Ελληνες φιλόσοφοι και επίστευσε "τας ασεβείς των Ελλήνων περί ψυχής ιδέας". Με διαταγή του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού, ο Ιταλός καταδικάστηκε και αναθεματίστηκε γιατί αρνήθηκε να ανακαλέσει τις πλάνες του. Ο Πατριάρχης και η Σύνοδος, σ' ένα "Συνοδικό" από 11 κεφάλαια, αναθεματίζει τους αιρετικούς, τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και τις ιδέες των αρχαίων για την ψυχή.

Η αίρεση όμως που συντάραξε το Βυζάντιο ήταν των Βογομίλων και είχε αρχηγό τον μοναχό Βασίλειο. Καταγγέλνει τις καταχρήσεις της Εκκλησίας, ζητάει την εξυγίανση της θρησκευτικής ζωής, πολεμάει την διαφθορά και τις προλήψεις. Ο Αλέξιος πολέμησε ο ίδιος προσωπικά και με λύσσα τους "αιρετικούς" Βογομίλους. Τον Βασίλειο τον έπιασαν και τον καταδίκασαν να καεί ζωντανός.

Οι αιρέσεις ξαπλώνονταν πολύ στην ύπαιθρο, ενώ στην Κωνσταντινούπολη δεν εύρισκαν ευνοϊκό έδαφος για να ριζώσουν, φαινόμενο που δεν παρατηρήθηκε στις μεγάλες πόλεις της Δύσης. Αυτό οφείλονταν κυρίως στο ότι μέσα στην Κωνσταντινούπολη κυριαρχούσε απόλυτα το λούμπεν άεργο στοιχείο, που το φανάτιζαν οι καλόγεροι και το χρησιμοποιούσαν όπως ήθελαν, για να πνίγουν τις αιρέσεις και τους αιρετικούς.

Μέσα σ' αυτό το καταθλιπτικό κλίμα ήταν αδύνατο να αναπτυχθεί προοδευτική σκέψη και λογοτεχνία. Το Βυζάντιο δεν ανάδειξε ούτε έναν ξακουστό φιλόσοφο ή λογοτέχνη μέχρι την ημέρα που έσβησε. Οι "σοφοί" του όλοι (μερικοί φορούν και ράσο) γράφουν θρησκευτικά ή ψευτοκλασικά βιβλία, όπου προσπαθούν να μιμηθούν την αττική γλώσσα, που είναι τότε της μόδας. Και ιδεολογικά προσπαθούνε να βρουν τον τρόπο να συμβιβάσουν, να προσαρμόσουν τις ιδέες των αρχαίων με τα συγγράμματα των πατέρων της Εκκλησίας. Αλλά κατά τον Διομήδη, "η κλασική αυτή μόρφωσις απέβη κόσμημα μάλλον του πνεύματος και επίδειξις κοινωνικής υπεροχής, παρά ουσιαστική καλλιέργεια γονιμοπιούσα τον νουν και το ήθος… Μιμούνται όλοι δουλικώτατα τα αρχαία πρότυπα… Και εις των δεν φαντάζεται ότι με ολίγην πρωτοτυπίαν και απλότητα, θα παρήγε ζωντανότερα, πάντως φιλολογικώς και γλωσσικώς αξία περισσοτέρου ενδιαφέροντος έργα. Ψυχικώς, τέλος, η μόρφωσις δεν συνετέλεσεν ώστε να ανέλθουν εν τω συνόλω εις ανώτερον ηθικόν επίπεδον… Το ήθος των είναι χαμηλόν. Αφθονα είναι τα παραδείγματα ανδρών διαπρεψάντων κατά τους αιώνας αυτούς εις τα γράμματα και την φιλοσοφίαν, όπως ο Ψελλός και άλλοι σύγχρονοί του. Εις την πολιτικήν των δράσιν εφανέρωσαν ούτοι χαρακτήρα γλοιώδη, ευτέλειαν και μαζύ αλαζονείαν, εκπληκτικήν δε πόρωσιν. Η δημιουργός πνοή της Ελληνικής αρχαιότητος δεν έθιξεν τους Βυζαντινούς, ούτε ετόλμησε κανείς τους να ατενίση με θάρρος τον ανοικτόν ορίζοντα της Ελληνικής σκέψεως". Ολοι τους περιφρονούν ή μισούν το λαό. Σιχαίνονται τη γλώσσα του και η Αννα Κομνηνή ζητάει συγνώμη, γιατί ένα χρονικό της εποχής της που έγραφε, την "Αλεξιάδα", αναγκάστηκε να το "λερώσει" με μερικές ξένες και "χυδαίες" λέξεις. Διάφοροι άλλοι "Χρονογράφοι", που γράφουν την ιστορία της εποχής τους, συναγωνίζονται σε κολακείες και τερατολογίες, για να φανούν ευχάριστοι στους αυτοκράτορες. Οσο για τους θρησκευτικούς συγγραφείς και υμνωδούς, αυτοί έγλυφαν εκεί που έφτυναν. Ενώ δηλαδή αφώριζαν τους αρχαίους και τη γλώσσα τους, έγραφαν τα πολύτομα έργα και τους ύμνους τους στην αττική!