Το... πολλαπλό μας είδωλο στο Διαδίκτυο

Το όνειρο της μη ορατότητας έρχεται να ικανοποιήσει το άυλο σύμπαν του Διαδικτύου καταργώντας διαφορές κοινωνικές, εθνικές, ακόμη και εκείνες των διαφορετικών φύλων, προκαλώντας όμως τέτοιους κραδασμούς στις προσωπικότητες εκείνων που ταυτίζονται με τον άυλο διαδικτυακό εαυτό τους, ώστε το κυριότερο πρόβλημα της γενιάς των κομπιούτερ να είναι η διάλυση της ταυτότητας και η αδυναμία συγκρότησης ενός εαυτού, όπως αποκαλύπτει η συγκλονιστική έρευνα της Sherry Τurkle

Aραγε το Διαδίκτυο είναι μια νέα πρόταση πολιτισμού που παίζει επικίνδυνα με τις αξίες του παλιού, με αδιάσειστα κάθε φορά επιχειρήματα, προτείνοντας τις δικές του με τα ίδια ακριβώς; Ποιος θα είναι αυτός ο καινούργιος άνθρωπος που θα μπορεί να είναι ταυτοχρόνως απολύτως ορατός σαν σύνολο πληροφοριών μέσα στο Διαδίκτυο και ταυτοχρόνως αόρατος, καθώς θα μπορεί αλλάζοντας τις πληροφορίες και το ηλεκτρονικό περιβάλλον να συγκροτεί κάθε φορά διαφορετική προσωπικότητα; Ποια θα είναι αυτή η μελλοντική κοινωνία των νέων τεχνολογιών όπου δεν θα μπορούν να ισχύουν οι κανόνες της σημερινής; Ήδη η αίσθηση για τις ανατροπές και τις αναφλέξεις που μπορεί να προκαλέσει η λειτουργία του Διαδικτύου σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο είναι ιλιγγιώδης. Έχουμε περάσει στην εποχή ενός κόσμου υπερεκτεθειμένου χωρίς «ζώνες σκιάς», στην εποχή της οικουμενικής ηδονοβλεπτικότητας, στην εποχή όπου καταργείται ο χρόνος και ο χώρος, διαμορφώνοντας κοινότητες τηλε-παρόντων, όπου ο καθένας μπορεί να συμμετέχει σε όσες θέλει και σε κάθε μία με διαφορετική ταυτότητα, όπου κανένας νόμος δεν μπορεί να ισχύσει εκτός ίσως από τους ηθικούς, οι οποίοι ωστόσο είναι αποτέλεσμα κάθε φορά των συνθηκών ενός πολιτισμού. Και αν για τον άνθρωπο της τηλεόρασης οι εικονικές πραγματικότητες προκάλεσαν σύγχυση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο, για τον άνθρωπο του Διαδικτύου αυτές μετατρέπονται σε μέρος της πραγματικότητάς του, στοιχεία με τα οποία θα συγκροτήσει την ταυτότητά του με άπειρες εκδοχές και τις κοινωνίες του, το ίδιο άπειρες ενδεχομένως και αυτές.

Ποιες θα είναι οι κοινωνίες του μέλλοντος, virtual ή πραγματικές ή μήπως τα δύο αυτά πλέον θα συναιρεθούν οριστικώς σε ένα αδιαίρετο σύνολο, μέσα στο οποίο θα μπορεί να πηγαινοέρχεται ο κυβερνο-άνθρωπος με απόλυτη ελευθερία, όπως εκείνη που μόνον οι πρωτόπλαστοι γεύθηκαν στον Παράδεισο; Και γιατί όχι. Το εικονικό σώμα εμφανίζεται ως ένα σώμα με άπειρες δυνατότητες, μπορούμε να πειραματιζόμαστε εγγράφοντας σε αυτό ό,τι χαρακτήρα φανταζόμαστε, κάθε φορά διαφορετικό, να το καταργούμε και να το επαναεφευρίσκουμε και μαζί τον εαυτό που επιθυμούμε. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει μια «ζωή στην οθόνη» ή ένα είδος «ζωής» και επομένως ένα ολότελα νέο είδος «κοινωνίας» των ανθρώπων όπως περιγράφει με γλαφυρά παραδείγματα στο βιβλίο της η Sherry Τurkle, καθηγήτρια της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας στο ΜΙΤ, επικεντρώνοντας την προσοχή της στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά συγκροτούν την προσωπικότητά τους, οι ενήλικοι εκφράζουν τη σεξουαλικότητά τους και εντέλει χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για να κατασκευάζουν νέες εικονικές κοινότητες στις οποίες συμμετέχουν ως μέλη τους, κάθε φορά με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Το πιο συγκλονιστικό στοιχείο αυτού του νέου κόσμου είναι ότι ανατρέπει πλήρως τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο, την έννοια του «ζωντανού», του «ανθρώπινου», άρα και της ξεχωριστής του αξίας και κατ' επέκτασιν των θεσμών που την προστατεύουν και την τιμούν.

Ζωή θεμελιωμένη στον ηλεκτρονικό κόσμο

Όταν, στα 1920, ο Ζαν Πιαζέ μελέτησε την τάξη με την οποία τα παιδιά αντιλαμβάνονται τη ζωή, τα πράγματα ήταν σαφή: κατ' αρχήν τα πολύ μικρά πίστευαν ότι η «ζωή» έχει σχέση με την κίνηση, π.χ. μπορεί να είναι ζωντανό το σύννεφο, τα αυτοκίνητα, τα ζώα κ.λπ. Αργότερα, μεγαλώνοντας, μαθαίνουν να συνδυάζουν τη ζωή με την αναπνοή, το φαγητό, τις φυσικές λειτουργίες κ.λπ. Ήδη από τη δεκαετία του 1980 για τις ΗΠΑ, λέει η Τurkle, τα παιδιά μεγαλώνοντας με κομπιούτερ αποκτούν διαφορετική αίσθηση του τι είναι «ζωντανό». Τα κομπιούτερ έχουν ανθρώπινες ιδιότητες, μοιάζουν να «σκέφτονται», να απαντούν σε ερωτήσεις. Τα όρια μεταξύ του ζωντανού και του «σαν ζωντανό» γίνονται ασαφή. Αλλά η διαδικασία μύησης σε αυτόν τον πολιτισμό, όπου το βιολογικό σώμα δεν έχει όρια, όπου η μηχανή μπορεί να αποτελέσει συνέχειά του και εξάρτημα της ύπαρξής του, έχει ξεκινήσει πολύ πιο πριν από τις εποχές της τηλεόρασης.

Η κουλτούρα του εύπλαστου και η αρετή της αλλαγής

Την αποδέσμευση από την τυραννία του «πραγματικού» πρώτη την πρόσφερε η τηλεόραση με την ηλεκτρονική της ευελιξία. Η πρώτη «κατασκευή» ηλεκτρονικού ήρωα που να μοιάζει «ανθρώπινος» έγινε στα 1986. Ήταν η δημιουργία του Μαξ Χέντρουμ (Μax Ηeadroom), μιας κωμικής περσόνα με ηλεκτρονικά χαρακτηριστικά, που υποτίθεται ότι διακωμωδούσε την «πραγματικότητα» της τηλεόρασης. Τον Μαξ Χέντρουμ τον ακολούθησαν ήρωες κινουμένων σχεδίων, «πλάσματα» σαν τους Τρανσφόρμερς. Μηχανές που μοιάζουν να έχουν «ψυχή» και που αλλάζουν μορφή διαρκώς, εύπλαστες κατασκευές που αρνούνται τους κανόνες της ύλης αλλά και της ζωής. Στο ίδιο πνεύμα εντάσσεται και ο Ρόμποκοπ, ένα υβρίδιο ανθρώπου και μηχανής, ανθρωπόμορφο, αλλά με ιδιότητες πέραν της ανθρώπινης φύσης. Παρόμοιο είδος ανθρώπου - μηχανής και ο Εξολοθρευτής.

Πρόκειται για τους ήρωες που προωθούν την νέα κουλτούρα του μέλλοντος, την κουλτούρα του εύπλαστου, της flexibility, της αλλαγής, του μη προσδιορισμένου. Η μεγάλη αρετή του μέλλοντος θα είναι η αλλαγή και η προσαρμοστικότητα, ενώ το νέο είδος ανθρώπου θα είναι δυνητικά διαρκώς μεταμορφώσιμο, χάρη στην τεχνολογία η οποία θα αποτελεί την αδιαχώριστη πλέον συνέχεια του βιολογικού του σώματος.

Έννοια του δημόσιου

Καθώς αναδεικνύεται ως συστατικό της έννοιας του πολίτη του μέλλοντος η πρόσβασή του (access) στο Ιnternet, είναι προφανές ότι αναλόγως διαμορφώνεται και η έννοια της «κοινότητας», άρα και η έννοια του δημόσιου. Για την νεαρή Αμερικανίδα που αναφέρει ο Πολ Βιριλιό στο βιβλίο του «Πληροφορική βόμβα», η οποία έβαλε κάμερες παντού στο σπίτι της επειδή φοβόταν τα φαντάσματα και τις συνέδεσε με το Διαδίκτυο ώστε να αισθάνεται την ασφάλεια ότι όλοι την παρακολουθούν, η ταύτιση του ιδιωτικού με το δημόσιο είναι η αίσθηση της ασφάλειας. Νιώθει «δυνατή» όταν παρακολουθείται διαρκώς από «συμπολίτες» της στο Διαδίκτυο. Υιοθετώντας τις θέσεις του Μισέλ Φουκώ, η Τurkle υποστηρίζει πως η ισχύς ενός προσώπου στη μοντέρνα κοινωνία δεν έχει σχέση ούτε με τη φυσική του δύναμη, ούτε με τη συμμετοχή του σε μια ομάδα ελίτ, αλλά με τον τρόπο που ως άτομο μαθαίνει την τέχνη της αυτοπαρακολούθησης και κατ' επέκταση της παρακολούθησης (Μεγάλος Αδελφός). Επομένως δεν μπορεί παρά να περάσουμε σε εποχές όπου εξ ορισμού χάνονται αξίες του πολιτισμού, οι οποίες αποτελούν εμπόδιο στη συγκρότηση αυτού του κόσμου της ανοιχτής αγοράς πληροφοριών, καθώς γίνεται αποδεκτή πραγματικότητα ό,τι αποτελούσε αντικείμενο σκληρής κριτικής της δημοκρατικής κουλτούρας μέχρι σήμερα, όπως η διαμόρφωση των κοινωνιών ελέγχου.

Οι άπειρες δυνατότητες που προσφέρουν οι βάσεις δεδομένων για να κατασκευάζουμε την «πραγματικότητα» που μας βολεύει πιστεύοντάς την για αληθινή, δεν αφορούν το όνειρο της δημοκρατικής ουτοπίας, όσο τον εφιάλτη ότι οι νόμοι της τεχνολογίας είναι αυτοί που εν τέλει κυριαρχούν σε αυτήν την υβριδική κοινωνία ανθρώπων - κομπιούτερ.

Εκπαιδευτήκαμε για να... χρησιμοποιηθούμε

Για την Sherry Τurkle δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ανθρώπινο γένος προετοιμάστηκε γι' αυτόν τον κόσμο όπου θα συγχέεται η εικονική πραγματικότητα με την ίδια τη ζωή, ήδη από τις εποχές της τηλεόρασης. Εκπαιδευτήκαμε, λέει, στις εικονικές πραγματικότητες, θυμίζοντας τον Ζαν Μποντριγιάρ που ανέλυσε τις κοινωνίες της προσομοίωσης, οι οποίες αντικαθιστούν τις πραγματικές. Για παράδειγμα, η αντικατάσταση του κεντρικού δρόμου μιας πόλης, όπου υπήρχαν μαγαζιά από εμπορικά κέντρα, μετέτρεψε τα ψώνια από κοινωνική διαδικασία σε απλώς καταναλωτική. Αυτό ήταν κιόλας ένα σκαλοπάτι για τα εμπορικά κέντρα του Διαδικτύου και για την αποθέωση της κατανάλωσης ως δήθεν κοινωνικής εκδήλωσης.

Κανείς δεν μπορεί να διαβεβαιώσει αν αυτό είναι εφιάλτης ή όνειρο και τουλάχιστον προς το παρόν η τεχνολογία αποτελεί το μαγικό σύμπαν της ευκολίας και της ψυχαγωγίας. Ουδείς ξεχνάει ωστόσο ότι η ανάπτυξη του κυβερνοχώρου και το πνεύμα της συνεργατικότητας, της κοινότητας των χρηστών που αναπτύσσεται διευκολύνει τον πολύ πραγματικό κόσμο του εμπορίου και του οικονομικού κέρδους. Aλλωστε το μέλλον που οραματίζονται οι γκουρού του Διαδικτύου από τον Μπιλ Γκέιτζ ώς τους δικούς μας Νίκολας Νεγροπόντη («Ψηφιακός κόσμος» εκδ. Καστανιώτη) και Μιχάλη Δερτούζο («Τι μέλλει γενέσθαι», εκδ. Λιβάνη) και η περί το περιοδικό «Wired» ομάδα του ΜΙΤ, θα είναι ο παράδεισος του καταναλωτή. Η κατανάλωση μάλιστα μέσω του κυβερνοχώρου θεωρείται πράξη επαναστατική, καθώς καταργεί τα σύνορα, τα τελωνεία, τις δεσμεύσεις, ηθικές, πολιτισμικές, εθνικές. ʼλλωστε το «κράτος - έθνος θα εξαερωθεί σαν μπάλα ναφθαλίνης» σύμφωνα με τον Νίκολας Νεγροπόντη. Για τον εκδότη του «Wired» μπορεί η επανάσταση αυτή, όπως και κάθε επανάσταση στην ιστορία του ανθρώπου, να είναι ενδεχομένως επώδυνη και τα αποτελέσματά της μπορεί να μην είναι οπωσδήποτε ευχάριστα, πάντως θα είναι ειρηνική. Προς το παρόν ωστόσο η αυξανόμενη βία των παιδιών και των εφήβων, που σκορπίζει τον θάνατο στα αμερικανικά γυμνάσια, δεν επιβεβαιώνει τις προφητείες για έναν κόσμο που θα ξημερώνει αδελφωμένος μπροστά στις οθόνες, που θα τις χρησιμοποιεί για να επικοινωνεί, για να πραγματοποιεί τα όνειρα της ανθρωπότητας και όχι τους εφιάλτες.